تابوها در زبان فارسی

سه  گفتگو  با دکتر حسین سامعی درباب تابوهای زبان فارسی

رضا صدر

پیش درآمد: طرح موضوع و خلاصه‌ی گفتگوها

سوالهای پایه: تابوهای زبانی چه هستند، به خصوص در زبان فارسی، و چه تصویری می دهند از زبان و فرهنگ ما؟

سلام دوستان.   در این اولین مجموعه‌ی گفتگو از دوره‌ی دوم پادکستهای  فراگفتار، گروه دیگری از گفتگو های مرا میشنوید با دکتر حسین سامعی، زبانشناس، پژوهشگر سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و مدرس فعلی دانشگاه اموری در ایالت جورجیای آمریکا.

این مجموعه شامل سه گفتگوست. موضوع این سه گفتگو تعریف و بررسی مقوله‌ی جالب تابوهاست، به خصوص تابوهای زبانی در زبان فارسی. چنانکه دکتر سامعی در طی این گفتگو‌ها نشان می دهد، موضوع تابوها هم از منظر زبان و هم از منظر کلی تر  فرهنگ موضوعی است  گیرا و روشنگر. سامعی به زیبایی اهمیت و جذابیت تابوهای زبانی را نشان می دهد به عنوان نوعی رفتار اجتماعی. به طور مثال در تابوهای زبان فارسی تاثیرات آشکاری می‌بینیم از جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ جامعه‌ی فارسی زبان؛ جنبه هایی مثل اعتقادات و تعصبات مذهبی، مردسالاری، بیگانه هراسی یا بیگانه ستیزی، و یا محافظه‌کاری‌ها و خودداری های این جامعه.

در گفتگوی اول، دکتر سامعی در مورد تاریخچه‌ی کلمه‌ی تابو صحبت می کند، و ریشه و انواع مختلف تابوهای فرهنگی را بررسی می کند که یکی از آنها تابوهای زبانی است.

در گفتگوی دوم، او به طور خاص به تابوهای زبانی می‌پردازد و ملاک های مختلف تشخیص این تابوها، به خصوص در زبان فارسی.  سوال این است که چه علامت هایی در زبان فارسی خبر می‌دهند از حضور یک تابو؟ در جواب این سوال، او سه نشانه را برمی‌شمارد و بررسی می‌کند: تعدد مترادف ها، به کارگیری عبارتهای جبرانی، و ناسزا شدگی.

در ضمن این گفتگو به علاوه معنی کلمه‌ی «جایی» در یک بیت طنز هدایت بر من معلوم می‌شود و من داستانی نقل می کنم که می توانیم اسمش را بگذاریم «گلاب به روتون، ماساچوست»!

گفتگوی سوم اختصاص دارد به برشمردن چند حوزه‌‌ی تابوهای زبان فارسی و بررسی آن ها،  که عبارتند از حوزه های زن، مسائل جنسی، فضولات بدن، مرگ و بیماریها، جانوران، و بیگانگان.  در ضمن این گفتگو، موضوعات جنبی جالبی مطرح می‌شوند، مانند معنی اصطلاح زه زدن، یا موضوع استفاده از نام جانوران در نامگذاری دخترها و پسرها، و فرضیه ای در مورد علت ناسزا شدن کلمات گاو و گوساله. و دکتر سامعی داستانی می گوید که می شود اسمش را گذاشت «خانواده‌»ی اکبر هاشمی رفسنجانی.

در پایان گفتگوی سوم، دکتر سامعی دلایل متعدد اهمیت مطالعه تابوهای زبانی را برمی شمارد.

در صحبت های آخر این گفتگو، اشاره‌ی کوتاهی داریم به دوران وانفسای کرونا که در هنگام ضبط آن گفتگو تازه شروع شده بود، و  به یکی دو خط از شعر زیبای سوگنامه‌ی محمدرضا شفیعی کدکنی در مجموعه‌ی در کوچه باغ های نیشابور، آنجا که میگوید:

گرچه زین زهر سمومی که گذشت از سر باغ

سرخ گل های بهاری همه بیهوشانند

باز در مقدم خونین تو ای روح بهار

بیشه در بیشه درختان همه آغوشانند

در پایان این پیش درآمد، ذکر سه نکته را لازم می‌دانم. نکته اول اینکه در این گفتگوها گاه کلماتی را بر زبان می آوریم که خارج از حدود ادب یا احترام است، مثلاً احترام به گروه های مختلف مذهبی یا قومی. بدیهی است که این موارد لاجرم است در یک بحث علمی در مورد تابوها، و شنوندگان نباید آنرا بگذارند به حساب بی ادبی ما یا بی توجهی به احترامات اجتماعی، به خصوص در مورد دکتر سامعی که انسانی است بسیار پاکیزه گفتار و آزادی اندیش.

نکته‌ی دوم، تصحیح استدلالی است که من می‌کنم در قسمت سوال و جواب پایان گفتگوی دوم مبنی بر این که در امریکا، برخلاف ایران، کلمه‌ی خر ناسزا نیست از آنجا که خر حتی نماد حزب دموکرات آمریکاست. ولی بعد از ضبط این گفتگو آموختم  که اتفاقاً معادلات انگلیسی کلمه‌ی خر (donkey, ass) و به خصوص نره‌خر  (jackass) در آمریکا کمابیش همان توهین‌هایی را القا می‌کنند که معادل های فارسی آنها در میان ایرانی ها. و اتفاقاً استفاده از تصویر خر به عنوان نماد حزب دموکرات ریشه در آن دارد که در دهه‌ی ۱۸۲۰ در آمریکا، مخالفان اندرو جکسون، بنیانگذار حزب دمکرات، برای توهین به او لقب نره خر داده بودند و او برای دهن کجی به آنها همین لقب و نماد خر را با افتخار در تبلیغات و اعلامیه های خود درج کرد و به این ترتیب توهین آنها را خنثی نمود.

و نکته‌ی سوم اینکه از این به بعد می‌توانید در وب گاه (معادل فرهنگستان برای وب سایت) فراگفتار همه‌ی اطلاعات مربوط به این پادکست‌ها و پادکست های قبلی را بیابید، از جمله همه‌ی فایل های نوشتاری و گفتاری را، و بسیاری اطلاعات دیگر که شاید در پادکستها نباشند. به علاوه، از طریق وب گاه می‌توانید نظرها و پیشنهاد های خود را برای ما بفرستید. شنیدن بازخورد های شما (feedbacks)، چه از سر تشویق و چه از سر نقد سازنده، باعث دلگرمی ما خواهد شد:  www.faragoftar.com

فهرست مشروح چهار پادکست این مجموعه:

پیش درآمد: طرح موضوع و خلاصه‌ی  گفتگو ها (۹ ‍‍‌‌دقیقه)

متن کامل پیش درآمد در بالا آمده.

واژگان کلیدی:

تابوها، تابو های زبان فارسی، حسین سامعی، زبان شناسی، زبان فارسی،

### ریشه و تاریخچه‌ی کلمه تابو (تبو)

##  رابطه‌ی تابو با محرمات و واجبات یا الزامات

»»»»» ۸:۰۰

##  تعریف مختصر تابو، رابطه با پاکی و ناپاکی

### ۱- تابوها

##  ۱.۱- تابو و محیط

# ناپاکی و پاکی: تشنیع و تقدیس

# آلودگی و پالودگی

# کفاره و مکافات ۱۹۰۰

# مناسک، محرمات، احترام، حرمت، حریم، محرم الحرام

»»»««۲۶:۳۰

### ۲- حوزه‌‏های تابوها= جنبه‌های مختلف فرهنگ:

##  ۲.۱- تابوهای مذهبی

##  ۲.۲- تابوهای اجتماعی۲۸۳۰

##  ۲.۳- تابوهای زبانی۳۸۰۰

# فاصله‌ گرفتن دال و مدلول

= ناخن، خر

»»»»»» ۴۴:۱۵

### رابطه ای تابو با بایدها و نبایدها، مثلاً نظامهای اخلاقی

»»»» ۵۰:۱۵

### جمع بندی گفتگوی اول

واژگان کلیدی: تابو، حوزه‌های تابوها، محرمات، تابوهای زبانی، تابوهای فرهنگی

### مرور گفتگوی قبلی

### موضوع احتراز از بیان تابوهای زبانی

### ۱- زبان به عنوان یک رفتار اجتماعی

## ۱.۱- زبان و تابوهای مذهبی/ اجتماعی

## ۱.۲- شیءشدگی زبان

»»» ۹:۰۰

### ۲- ملاکهای تشخیص تابوهای زبانی

## ۲.۱ – مترادف‏‌سازی  و تعدد مترادف ها

#  حسن تعبیر، بهواژه (euphemism)

= مستراح، دستشویی، توالت، دبلیو سی،بیرون، جایی، دست به آب

= شاش، ادرار، و ابراهیم گلستان

# تعدد مترادفها به خاطر تبدیل بهواژه به تابو

»»»»۱۷:۴۵

## ۲.۲- کاربرد عبارتهای جبرانی

## عذرخواهی: ببخشید، گلاب به روتون، زبونم لال

»»»»»۲۶:۴۵

## ۲.۳- ناسزاشدگی

# تعریف ناسزا، همسان پنداری

# ناسزا های جنسی

# ناسزا های مربوط به فضولات بدن

# ناسزا های مربوط به مرگ: مرده شور برده

»»»» ۳۵:۳۰

### ۳-  سوال و جواب

شد کلوب و کافه و جایی و قبرستان کنون

باشگاه و داشگاه و  شاشگاه و لاشگاه

## شباهت ها و تفاوتهای تابوهای زبانی در فرهنگ های مختلف

= مثال میمون در ایران و در آمریکا

= خاک بر سر

= حکایت:  گلاب به روتون، ماساچوست!

واژگان کلیدی: تابوهای زبانی، ملاک های تشخیص تابوهای زبان فارسی، بهواژه، ناسزا، مترادف ها

### ۱- زن

## اندامهای زنانه

## خویشاوندی

## آبستنی،

= تو راهی، زه زدن، زاییدی، زیرش زاییدن

## قاعدگی

# تعدد مترادفها:  رگل، پریود کهنه‌ی حیض

= رواج  کلمات خارجی به عنوان بهواژه

= رگل، پریود

»»»»» ۹:۰۰

### ۲-  سکس (جنسیت)

## اندامهای‌ جنسی

= گیس بریده

# تفاوت تابو با فحش

## رفتارهای جنسی

»»» ۱۰:۲۵

### ۳- فضولات بدن

»»»» ۱۲:۳۰

### ۴-   مرگ و بیماریها

## تعدد مترادفها:  مرد،  ریق‌ رحمت، درگذشت، رفت

## بیماریها

= کنسر به جای سرطان

= خفه‌خون: خفقان

»»»»»» ۱۵:۵۵

### ۵- جانوران

## رابطه با غذا

## رابطه با حرام و حلال

## نامگذاری کودکان ۲۰:۰۰

# تنوع  در انتخاب نامها در فرهنگ ایرانی

# ولی احتراز از استفاده از نام حیوانات بخصوص برای پسر

## ناسزاها

= الاغ، خر، بوزبنه، انتر، سگ، گاو، گوسفند، گوساله

»»» ۲۶:۳۰

### ۶- بیگانگان (اقلیتها، «دیگران»)

## بیگانه هراسی و بیگانه ستیزی

## گروههای قومی/ مذهبی

»»«« ۳۰:۳۰

### سوال و جواب

##  تبدیل  بهواژه  (حسن تعبیر euphemism)  به تابو

## تبدیل ناسزا به تابو- مثال گیس بریده. ۳۴:۴۰

## اسامی غیر فارسی حیوانات در اسامی پسران ۴۲:۳۰

## لطیفه درباره نام آهو و غزال ۴۴:۲۰

»»»««

## فرصیه درباره‌ی علت ناسزا شدن نام گاو و گوساله ۴۵:۰۰

»»»»»۴۹:۱۵

##  نمونه‌های تابو براساس بیگانه ستیزی و بیگانه هراسی

»»»»»»

## اهمیت و انگیزه‌ای مطالعه‌‌ی تابوها

# زبان به عنوان یک رفتار اجتماعی:

# تابوها به عنوان یک رفتار زبانی  اطلاعات اجتماعی

## کلمه‌ی مطلق حیوان تابوست

## نام زن

# اشاره‌‌ی  غیر مستقیم به همسر:  … …خانواده‌ی ما

»»»»» ۵۹:۱۵

###  سخنان پایانی:

اشاره به دوران وانفسای کورونا

گر چه زیر زهر سمومی که گذشت از سر باغ …

واژگان کلیدی: حوزه های تابوهای فارسی، تابوی زن، تابوی مرگ، بیگانه ستیزی در تابوهای زبان فارسی، نام های پسر ها و دختر ها